Najstarija otkrivena arheološka nalazišta na ovom prostoru, koja govore o postojanju ljudskih zajednica i njihovom životu, pripadaju periodu neolita ili mlađeg kamenog doba (od oko 5500. do 3200. godine pre nove ere).
Registrovani su i lokaliteti iz bronzanog doba, uglavnom humke.
Najznačajniji praistorijski nalaz je iz Atenice, gde su oko 500. pre nove ere sahranjeni, najverovatnije, tribalski knez i kneginja sa bogatim zlatnim i srebrnim nakitom.
Sledeći veliki istorijski period, Antički, odgovara vremenu rimske dominacije na ovom području.
U okviru čačanske opštine otkrivene su brojna poljoprivredna imanja sa pratećim objektima (villae rusticae) iz rimskog doba.
Na osnovu još nekih nalaza (epigrafskih natpisa, metala i keramike) može se reći da se antički život na ovom prostoru odvijao u periodu od II do početka V veka naše ere, kada je teritorija Čačka i okoline pripadala rimskoj provinciji Dalmaciji.
U samom centru grada istražene su terme iz II i IV veka naše ere. Nakon velike seobe naroda na ovom prostoru život zamire. Tek u VI veku u brdsko-planinskom području oko Čačka podiže se vizantijsko utvrđenje, danas nazvano Gradina, za koje se pretpostavlja da je predstavljalo administrativni i verski centar celog područja.
Najstariji pouzdano potvrđeni materijalni ostaci života Srba na ovim prostorima, koji su se na Balkan doselili za vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641), otkriveni su na lokalitetu "Kulina" pod Kablarom i koji su datovani u X-XI vek.
Za vreme Stefana Nemanje, ovaj kraj pod vlašću njegovog brata Stracimira, koji njime upravlja između 1168. i 1189. godine, i kada na mestu današnje crkve podiže manastir Moravski Gradac, koji je bio i sedište episkopije a kasnije mitropolije.
Čačak se pod današnjim imenom prvi put pominje 18. decembra 1408. godine, u jednom spisu iz Dubrovačkog arhiva.
Turska vlast na ovim prostorima nije bila ugrožena sve do Bečkog rata (1683-1699).
Austrijska vojska je 1688. godine prodrla duboko u Srbiju, kada su ustanici oplenili i Čačak.
Nakon dve godine austrijska vojska i srpski ustanici bili su poraženi, a turska vojska je uskoro razorila i sva ustanička mesta u Zapadnoj Srbiji. Mir između dve carevine nije dugo trajao. Uoči Austro-turskog rata 1716-1738. Čačak je imao oko 150 kuća. Oslobođenje u jesen 1717. zateklo je "nenaseljeno pusto mesto", koje Požarevačkom mirom ostalo u austrijskim rukama. Turci su u svojoj ofanzivi krajem februara 1738. ponovo zauzeli i spalili Čačak.
Posle ponovnog pada severne Srbije u turske ruke veliki deo ovog prostora ostao je pust usled seoba preko Save i Dunava. To je vreme kada se na ovo područje naseljava stanovništvo iz Crne Gore, Hercegovine, Bosne i Starog Vlaha od kojih danas potiče 90% stanovniaka ovog kraja. Za vreme Kočine krajine varoš su 1788. popalili ustanici kneza Alekse Nenadovića.
Čačak je u Prvom srpskom ustanku oslobođen u proleće 1804. godine. Varoš je 1808. imao 250 stanovnika.
Kada su Turci 1813. napali Srbiju sa svih strana, pod njihovu vlast pao je i Čačak.Posle ponovnog osvajanja Srbije represalije nad srpskim stanovništvom od strane Turaka bile su nepodnošljive.
Misao o novom ustanku nijednog trenutka nije zamirala.
U selu Trnavi kod Čačka, septembra 1814. izbila je Hadži-Prodanova buna i uglavnom je ostala u lokalnim okvirima. Turci su je svirepo ugušili.
Novi ustanak planuo je u Takovu sledeće 1815. godine na proleće, i zahvatio veliki deo Srbije.
Velika bitka na Čačku trajala je od 25. aprila do 13. juna. Rešena je u nekoliko uzastopnih bojeva na prostoru od brda Ljubića i varoškog šanca. Poginuo je i predvodnik turske vojske Imšir - paša, i uništena glavnina turske vojske u beogradskom pašaluku.
Čačak se posle Drugog srpskog ustanka razvijao kao nahijsko sedište. Posle konačnog odlaska Turaka iz Čačka, početkom tridesetih godina XIX veka, varoš je imala samo 900 stanovnika.
Konačna obnova crkve izvršena je 1834. godine.
U gradu je 1837. godine počela sa radom i Gimnazija. Sredinom XIX veka Čačak je imao oko 1.500 stanovnika. Gradski centar sa sabornom crkvom i objektima balkanske arhitekture podsećao je na doba prve vlade kneza Miloša Obrenovića.
Nezavisnost i međunarodno priznanje koju je Srbija dobila 1878. godine uslovili su veliki ekonomski preporod cele zemlje.
Čačak postaje veliki centar za promet poljoprivrednih proizvoda u Zapadnoj Srbiji.
U železnički saobraćaj Čačak je uključen 1911. kada je u grad ušao prvi voz.
Privredni napredak uslovio je i rast grada. Broj stanovnika se sa 2.290 iz 1874. godine povećao na 3.869 u 1890. godini, da bi 1900. godinu dočekao sa 4.232 žitelja čiji je broj narastao na 5.671 u 1910. godini.
Nakon trogodišnje Austro-ugarske okupacije, Čačak je oslobođen 25. oktobra 1918. godine.Grad je nastavio svoj razvoj, ali ovoga puta u sasvim novom ambijentu proširene države.
Čačak je 1921. godine, dobio i električnu energiju za napajanje domaćinstava i prvih većih industrijskih postrojenja, Vojno-tehničkog zavoda koji je počeo sa radom 1930. godine i zapošljavao oko 1.000 radnika i Fabrike hartije, osnovana 1930. i koja imala oko 200 radnika.
Opšti napredak ogledao se i prerastanjem Gimnazije u Čačku iz šestorazredne u osmorazrednu i otvaranjem nove zgrade 1927, u kojoj je gimnazija i danas smeštena.
Izvršena je i obnova crkve, 1929. godine. Sve je to za posledicu imalo i povećanje stanovnika grada, sa oko 5.000 iz 1918. na oko 13.000 pred 1941. godinu.
Tokom 1941. godine Čačak i njegova okoline su središte ustanka, kao i kasnijeg građanskog rata između partizana i četnika.
Sukobi između dva pokreta izbilu su oko pitanja zajedničke komande, oznaka koje nisu državne, revolucionarnih organa vlasti.
Nemci su pored represije nad civilnim stanovništvom i pojedinačnih i masovnih likvidacija svojih neprijatelja, izvršili i pljačku industrijskih postrojenja.
Okupacija je u mnogome vratila čitavo područje čačanskog kraja, u period sa početka XX veka. U jesen 1944. godine potpomognuti podrškom zapadnih saveznika i jedinica Crvene armije, pripadnici partizanskog pokreta odneli su prevagu. Konačno oslobođenje Čačka dogodilo se 3. desembra 1944. kada su nemačke jedinice isterane iz grada.
Posle Drugog svetskog rata došlo je do revolucionarnog preobražaja društva.
Monopol komunističke partije u svim vidovima života trajao je više decenija, sve do prvih višestranačkih izbora u Srbiji 1990. godine, odnosno do 2000. godine kada je došlo do konačnog smenjivanja nosioca starog režima nasleđenog iz vremenena komunizma.
Razvoj Čačka od oslobođenja zemlje 1945. godine bio je usporen usled posledica okupacije i rata. Obnovljena su mnoga i poginuta nova preduzeća, kulturne ustanove, sportska društa. Grad kojeg danas poznajemo u ovom periodu dobio je i svoju arhitektonsku fizionomiju. Broj stanovnika Čačka neprekidno je rastao. Od oko 13.000 iz 1948. godine, kada je dostignut broj žitelja grada pre početak Drugog svetskog rata, preko 27.642 stanovnika u 1961. godini do 72.392 u 1991. godini. U celoj opštini je 1991. bilo ukupno 116.618 stanovnika.